Seminaria naukowe: listopad 2008

10.11.2008 17:16:09

27 listopada o godz. 10.00 - Marta Cobel-Tokarska wygłosi referat nt. O przestrzeni żydowskich kryjówek

Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN
zaprasza na otwarte seminarium naukowe

27 listopada 2008 o godz. 10.00

Marta Cobel-Tokarska

O przestrzeni żydowskich kryjówek

seminarium odbędzie się w s. 154 w Pałacu Staszica (Nowy Świat 72)

W moim wystąpieniu chciałabym zaprezentować część ustaleń z mojej pracy doktorskiej zatytułowanej „O przestrzeni żydowskich kryjówek w okupowanej Polsce.” Jest to praca z dziedziny socjologiia jej przedmiotem jest przestrzenny aspekt kryjówek istniejących w czasie II wojny światowej na terenie Polski, wykorzystywanych przez ukrywających się Żydów, w gettach (najczęściej w czasie „akcji wysiedleńczych”) i po „stronie aryjskiej”.

Fizyczna obecność w świecie to coś oczywistego, podstawowe prawo człowieka. Być fizycznie obecnym i być widocznym oznacza mieć zagwarantowane prawo do przestrzeni, swobodę ruchów, możliwość godnego zaspokojenia potrzeb; inaczej mówiąc, funkcjonować w społeczeństwie. Niemcy w czasie II wojny światowej podważyli ten porządek, tworząc w okupowanych krajach nową rzeczywistość społeczną. Oprócz innych restrykcji stworzyli grupy ludzi, dla których nie było miejsca w tym nowopowstałym świecie. Ludzie, którym odebrano prawo do życia musieli się ukrywać, zejść ze swoją obecnością do podziemia. Żydzi ukrywający się w czasie Zagłady znaleźli się nagle w przestrzeni ograniczonej pod względem fizycznym, społecznym i symbolicznym. Od tej pory kryjówka, którą wybrali, bądź do której trafili przypadkiem, stała się ich światem.

Główną osią analizy jest przestrzeń i człowiek w przestrzeni. Od najmniejszej – przestrzeni szafy czy piwnicy, która mieści się w przestrzeni większej. Przyjmuję, że granicami całości tej większej przestrzeni są przedwojenne granice Polski – ziemie okupowane przez Niemców. Materiał źródłowy rozkłada się nierównomiernie, niektóre miasta (na przykład Warszawa) są opisane w ogromnej ilości tekstów, podczas gdy na temat wydarzeń w innych rejonach Polski źródła w ogóle nie istnieją, lub jest ich bardzo niewiele. Jednak geograficzny wymiar przestrzeni nie będzie tu najważniejszy. Nie jest moim celem opis historyczny sytuacji w poszczególnych regionach kraju, ale reprezentatywność fenomenologiczna przypadków. Jeżeli chodzi o zakres czasowy obejmujący interesujące mnie zdarzenia, za graniczną przyjmuję datę powstania pierwszego getta na ziemiach polskich (w Piotrkowie Trybunalskim), a więc październik 1939 roku. Kolejnym ogranicznikiem jest, odpowiednio dla różnych terenów, koniec okupacji niemieckiej.

Uczestnicy wydarzeń i autorzy analizowanych tekstów to przede wszystkim Żydzi, którzy w jakimkolwiek momencie wojennego życia wybrali kryjówkę jako sposób na przetrwanie, niezależnie od wcześniejszych czy późniejszych losów. Chodzi o osoby, które ukrywały swoje fizyczne istnienie, a nie tylko fakt, że są Żydami. Sposób ratunku – ukrycie się czy aryjskie papiery – zmieniał się, zależnie od warunków zewnętrznych i procesów psychicznych. Decydował o tym przypadek, chwilowe okoliczności, szansa konkretnej pomocy albo psychiczne samopoczucie w danym momencie. Wskutek tego grupa ukrywających się „pod powierzchnią” Żydów jest zróżnicowana w sposób trudny do usystematyzowania pod względem rozmaitych kategorii społecznych, takich jak wiek, płeć, warstwa społeczna, stopień asymilacji. Aktorzy, których głos pełni rolę uzupełniającą to miejscowa nieżydowska ludność (Polacy, Litwini, Ukraińcy lub – bez precyzowania narodowości – „tutejsi”), Żydzi przebywający wśród nich pod przybraną tożsamością.

Celem rozprawy nie jest wyczerpujący opis kryjówek żydowskich na całym terytorium mieszczącym się w granicach przedwojennej Polski. Ja, wyznaczywszy sobie przestrzeń jako kluczową kategorię, dążyłam do prześledzenia społecznych mechanizmów funkcjonujących w opisywanym czasie, a tyczących się zjawiska żydowskich kryjówek. Moim celem była też antropologiczna interpretacja kryjówki jako miejsca obdarzonego konkretnym znaczeniem.

Na seminarium chciałabym zaprezentować ustalenia zawarte w ostatnie części mojej pracy. Część ta poświęcona jest motywowi domu. Definiowanie kryjówki jako miejsca stałego pobytu przez określony czas skłoniło mnie do socjologicznej refleksji na temat domu i jego funkcjonowania. Nie-Żydzi mają swoje domy, a Żydzi tylko kryjówki – czy można ten stan rzeczy analizować jako kolejny element degradacji ukrywających się Żydów jako ludzi? Pomocne mi były socjologiczne kategorie wykluczenia, marginalizacji oraz bezdomności. Tekst wystąpienia jest więc skonstruowany w następujący sposób: na początek krótko objaśniam pojęcie domu w rozumieniu nauk społecznych. W podrozdziale Bezdomność – brak domu jako zagrożenie bezpieczeństwa i życia, przytaczam podstawowe pojęcia i definicje związane z kategoriami bezdomności i marginalizacji. Następnie za ich pomocą opisuję sytuację Żydów pozbawionych podczas wojny dachu nad głową (Wojna jako przyczyna bezdomności; Rzeczy i domy w rękach sąsiadów). Nazywam sytuację bezdomności kryzysem, a konsekwencją tego jest rozumienie procesu budowania kryjówki jako radzenia sobie w sytuacji trudnej. Wątek ten rozwija podrozdział trzeci zatytułowany Odpowiedź na kryzys – kryjówka jako dom. Próbuję w nim określić, jaka kryjówka i na ile mogła przejąć funkcje domu. Skupiam się też na samym procesie tworzenia kryjówki.

Marta Cobel-Tokarska - absolwentka Szkoły Nauk Społecznch przy IFiS PAN, współpracowniczka Centrum Badań nad Zagładą. W październiku obroniła pracę doktorską z socjologii pt. "Przestrzeń kryjówek żydowskich w okupowanej Polsce" pisaną pod kierunkiem dr hab. Barbary Engelking-Boni. Uczy socjologii w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Najbliższe seminaria naukowe Centrum:

11 grudnia 2008 - Radosław Ignatiew, Odpowiedzialność karna z Dekretu z dnia 31.08.1944 r. (tzw. dekret sierpniowy)za popełnienie zbrodni zabójstw obywateli polskich narodowości żydowskiej w czasie II wojny światowej. Historia i teraźniejszośc

Archiwum seminariów i relacje audio >>>