Seminaria materiały: listopad 2008

27 listopada 2008
Marta Cobel-Tokarska
O przestrzeni żydowskich kryjówek

W swoim wystąpieniu autorka zaprezentowała część ustaleń z pracy doktorskiej zatytułowanej „O przestrzeni żydowskich kryjówek w okupowanej Polsce.” Jest to praca z dziedziny socjologii a jej przedmiotem jest przestrzenny aspekt kryjówek istniejących w czasie II wojny światowej na terenie Polski, wykorzystywanych przez ukrywających się Żydów, w gettach (najczęściej w czasie „akcji wysiedleńczych”) i po „stronie aryjskiej”.

Fizyczna obecność w świecie to coś oczywistego, podstawowe prawo człowieka. Być fizycznie obecnym i być widocznym oznacza mieć zagwarantowane prawo do przestrzeni, swobodę ruchów, możliwość godnego zaspokojenia potrzeb; inaczej mówiąc, funkcjonować w społeczeństwie. Niemcy w czasie II wojny światowej podważyli ten porządek, tworząc w okupowanych krajach nową rzeczywistość społeczną. Oprócz innych restrykcji stworzyli grupy ludzi, dla których nie było miejsca w tym nowopowstałym świecie. Ludzie, którym odebrano prawo do życia musieli się ukrywać, zejść ze swoją obecnością do podziemia. Żydzi ukrywający się w czasie Zagłady znaleźli się nagle w przestrzeni ograniczonej pod względem fizycznym, społecznym i symbolicznym. Od tej pory kryjówka, którą wybrali bądź do której trafili przypadkiem, stała się ich światem. 

Główną osią analizy jest przestrzeń i człowiek w przestrzeni. Od najmniejszej – przestrzeni szafy czy piwnicy, która mieści się w przestrzeni większej. Przyjmuję, że granicami całości tej większej przestrzeni są przedwojenne granice Polski – ziemie okupowane przez Niemców. Materiał źródłowy rozkłada się nierównomiernie, niektóre miasta (na przykład Warszawa) są opisane w ogromnej ilości tekstów, podczas gdy na temat wydarzeń w innych rejonach Polski źródła w ogóle nie istnieją,lub jest ich bardzo niewiele. Jednak geograficzny wymiar przestrzeni nie będzie tu najważniejszy. Nie jest celem opis historyczny sytuacji w poszczególnych regionach kraju, ale reprezentatywność fenomenologiczna przypadków. Jeżeli chodzi o zakres czasowy obejmujący interesujące zdarzenia, za graniczną przyjęto datę powstania pierwszego getta na ziemiach polskich (w Piotrkowie Trybunalskim), a więc październik 1939 roku. Kolejnym ogranicznikiem jest, odpowiednio dla różnych terenów, koniec okupacji niemieckiej.

Uczestnicy wydarzeń i autorzy analizowanych tekstów to przede wszystkim Żydzi, którzy w jakimkolwiek momencie wojennego życia wybrali kryjówkę jako sposób na przetrwanie, niezależnie od wcześniejszych czy późniejszych losów. Chodzi o osoby, które ukrywały swoje fizyczne istnienie, a nie tylko fakt, że są Żydami. Sposób ratunku – ukrycie się czy aryjskie papiery – zmieniał się, zależnie od warunków zewnętrznych i procesów psychicznych. Decydował o tym przypadek, chwilowe okoliczności, szansa konkretnej pomocy albo psychiczne samopoczucie w danym momencie. Wskutek tego grupa ukrywających się „pod powierzchnią” Żydów jest zróżnicowana w sposób trudny do usystematyzowania pod względem rozmaitych kategorii społecznych, takich jak wiek, płeć, warstwa społeczna, stopień asymilacji. Aktorzy, których głos pełni rolę uzupełniającą to miejscowa nieżydowska ludność (Polacy, Litwini, Ukraińcy lub – bez precyzowania narodowości – „tutejsi”), Żydzi przebywający wśród nich pod przybraną tożsamością.

Celem rozprawy nie jest wyczerpujący opis kryjówek żydowskich na całym terytorium mieszczącym się w granicach przedwojennej Polski. Autorka, wyznaczywszy sobie przestrzeń jako kluczową kategorię, dąży do prześledzenia społecznych mechanizmów funkcjonujących w opisywanym czasie, a tyczących się zjawiska żydowskich kryjówek. Celem była też antropologiczna interpretacja kryjówki jako miejsca obdarzonego konkretnym znaczeniem.

Na seminarium referentka zaprezentowała ustalenia zawarte w ostatnie części swojej pracy, która poświęcona jest motywowi domu. Definiowanie kryjówki jako miejsca stałego pobytu przez określony czas skłoniło ją do socjologicznej refleksji na temat domu i jego funkcjonowania. Nie-Żydzi mają swoje domy, a Żydzi tylko kryjówki – czy można ten stan rzeczy analizować jako kolejny element degradacji ukrywających się Żydów jako ludzi? Pomocne w tym były socjologiczne kategorie wykluczenia, marginalizacji oraz bezdomności. Tekst wystąpienia zotał skonstruowany tak, by na początek krótko objaśnić pojęcie domu w rozumieniu nauk społecznych. W podrozdziale: "Bezdomność – brak domu jako zagrożenie bezpieczeństwa i życia," przytacza podstawowe pojęcia i definicje związane z kategoriami bezdomności i marginalizacji. Następnie za ich pomocą próbuje opisać sytuację Żydów pozbawionych podczas wojny dachu nad głową (Wojna jako przyczyna bezdomności; Rzeczy i domy w rękach sąsiadów). Nazywa sytuację bezdomności kryzysem, a konsekwencją tego jest rozumienie procesu budowania kryjówki jako radzenia sobie w sytuacji trudnej. Wątek ten rozwija podrozdział trzeci zatytułowany "Odpowiedź na kryzys – kryjówka jako dom". Próbuje w nim określić, jaka kryjówka i na ile mogła przejąć funkcje domu. Skupia się też na samym procesie tworzenia kryjówki.

Marta Cobel-Tokarska - absolwentka Szkoły Nauk Społecznch przy IFiS PAN, współpracowniczka Centrum Badań nad Zagładą. W październiku obroniła pracę doktorską z socjologii pt. "Przestrzeń kryjówek żydowskich w okupowanej Polsce" pisaną pod kierunkiem dr hab. Barbary Engelking. Uczy socjologii w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.