Stypendium 2012

Adam Sitarek
Pracownicy administracji żydowskiej getta łódzkiego i ich rola w mechanizmie zagłady Żydów

Projekt stawia problem roli i miejsca pracowników Judenratów w systemie eksploatacji i zagłady ludności żydowskiej zorganizowanym przez władze niemieckie w okupowanej Polsce. Za główny przedmiot badania przyjęta została administracja getta łódzkiego – drugiego co do wielkości getta na okupowanych ziemiach polskich, największego skupiska ludności żydowskiej na obszarach włączonych w granice Wielkiej Rzeszy.

Litzmannstadt Getto było jednostką jedyną w swoim rodzaju – funkcjonującą nieprzerwanie przez 5 lat okupacji niemieckiej od kwietnia 1940 r. do sierpnia 1944 r. – zorganizowaną w niezwykle scentralizowany sposób z jednoosobowym kierownictwem Przełożonego Starszeństwa Żydów (PSŻ) Ch. M. Rumkowskiego.

Agendy PSŻ podporządkowane były niemieckiemu Zarządowi Getta – Gettoverwaltung, kierowanym przez Hansa Biebowa. Współpraca obu administracji – niemieckiej i żydowskiej – umożliwiła stworzenie na Bałutach ogromnego przedsiębiorstwa pracującego na potrzeby gospodarki wojennej Trzeciej Rzeszy. By sprawnie zarządzać i organizować pracę w gettowych warsztatach i resortach pracy PSŻ zorganizował rozległy aparat administracyjny, w którym zatrudnienie znalazło kilkanaście tysięcy osób.

Jednocześnie obok formalnych struktur administracji, funkcjonowała sieć powiązań nieformalnych, często będących kontynuacją przedwojennych kontaktów, której znajomość często okazywała się wiele istotniejsza w kontekście zapewnienia pracy, czy chleba – a tym samym źródeł przetrwania. Mieszkańcy getta zdawali sobie sprawę z istnienia owych struktur, które w wielu przypadkach były łatwiej dostępne oraz, co równie istotne, często skuteczniejsze w swym działaniu. Istnienie nieformalnych struktur nie było również tajemnicą dla władz z niemieckiego Zarządu Getta, o czym może świadczyć choćby stopniowe pozbawianie Rumkowskiego kompetencji wydawania przydziałów żywności, które z kolei otrzymał kierownik Sonderkommando, agent gestapo, Dawid Gertler.

W kontekście opisu struktury i funkcjonowania administracji żydowskiej w łódzkim getcie wydaje się niezwykle istotnym ustalenie składu osobowego poszczególnych agend Przełożonego Starszeństwa Żydów, odtworzenie – na ile to możliwe – biografii, przebiegu kariery zawodowej (okres przedwojenny wydaje się być w tym miejscu równie istotny, gdyż często doświadczenia i znajomości z przed września 1939 r. decydowały o miejscu zajmowanym w biurokracji getta) oraz ukazanie ich postępowania i działalności w łódzkim getcie.

Kolejnym elementem będzie przedstawienie faktycznych skutków działalności poszczególnych osób, zwłaszcza podczas najważniejszych wydarzeń rozgrywających się w dzielnicy zamkniętej – m.in. powstawania getta, wysiedleń (w tym wielkiej szpery), apogeum głodu czy likwidacji getta w sierpniu 1944 r.

Wszystkie te elementy w rezultacie mają doprowadzić do stworzenia warunków umożliwiających odpowiedź na pytanie jaką rolę i miejsce w mechanizmie eksploatacji i zagłady Żydów odgrywali pracownicy administracji żydowskiej łódzkiego getta – czy była to rola kolaborantów wspierających czynnie działania władz niemieckich, czy też osób, których głównym motywem postępowania była chęć ocalenia siebie i współobywateli od Zagłady.

Do realizacji projektu wymagane będzie przeprowadzenie kwerend w następujących instytucjach archiwalnych:
- Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi
- Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
- Archiwum Państwowe w Łodzi
- Archiwum Państwowe w Poznaniu
- Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
- Archiwum Yad Vashem w Jerozolimie
- Archiwum USHMM
 

1

2

3