Świadkowie Holokaustu
Świadkowie Holokaustu - społeczeństwo polskie na terenach okupowanych wobec zagłady Żydów (1939-1945)
Zagłada Żydów dokonała się na polskiej ziemi i w polskiej obecności. W polskiej historiografii dominuje pogląd, że najczęstszą postawą świadków Zagłady była obojętność. Kwestia ta wymaga jednak pogłębionej refleksji i doprecyzowania. Tradycyjny podział na świadków – sprawców – ofiary nie oddaje złożoności sytuacji w okupowanej Polsce, a w konsekwencji utrudnia zrozumienie dynamiki wydarzeń oraz wzajemnych relacji nie tylko pomiędzy Polakami a Żydami, lecz w obrębie poszczególnych grup.
Podstawowym celem projektu jest dokonanie nowatorskiej, głębokiej i wieloaspektowej analizy doświadczenia zagłady Żydów w kontekście jej znaczenia dla społeczeństwa polskiego. Przyjęte w literaturze przedmiotu kategorie świadków – sprawców – ofiary nie oddają złożoności sytuacji w okupowanej Polsce i utrudniają zrozumienie dynamiki wydarzeń oraz relacji nie tylko pomiędzy Polakami a Żydami, lecz w obrębie poszczególnych grup. Stąd potrzeba pogłębionych i transdycyplinarnych badań, polegających na poszukiwaniu odpowiedzi na szereg kluczowych pytań oraz analizujących postrzeganie Zagłady i postawy oraz działania osób, instytucji i grup społecznych w okupowanej Polsce, zwłaszcza na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Badania te, uwzględniające różne perspektywy i łączące metodologię wielu dyscyplin, pozwolą nie tylko na nowatorskie połączenie perspektywy polskiej i żydowskiej poprzez ukazanie szerszych kontekstów wzajemnych relacji, ale przede wszystkim na redefinicję kategorii „świadka” i przełamanie funkcjonujących w literaturze przedmiotu schematów interpretacyjnych dotyczących tej kategorii.
Badacze korzystali ze źródeł historycznych, ikonograficznych, artefaktów, opracowań, ale przede wszystkim z dokumentów archiwalnych zgromadzonych w zasobach archiwów krajowych i zagranicznych. Analizowane materiały podane zostaną opracowaniu i krytyce źródłowej. Dla uzyskania pełnego i możliwie obiektywnego obrazu badane zapisy zostaną poddane także metodzie falsyfikacji poprzez zestawianie uzyskanych informacji z pochodzącymi z rozmaitych źródeł. W celu kompleksowego opisu interesujących nas zjawisk będziemy korzystać z szeroko pojętej metodologii nauk humanistycznych, wykorzystujących nie tylko kategorii nie tylko historyczne, ale i antropologiczne, etnologiczne, socjologiczne czy psychologiczne.
Projekt badawczy wpisuje się w kontekst trwającej od wielu lat na świecie debaty na temat postaw europejskich społeczeństw w czasie Zagłady. Efektem końcowym grantu będzie nowatorska nie tylko na polskim gruncie publikacja, która stanowić będzie podstawę do ujęć komparatystycznych, ale przede wszystkim będzie łączyć perspektywę polska i żydowską poprzez ukazanie szerszych kontekstów wzajemnych relacji oraz ukazywać specyfikę polskich doświadczeń w okresie okupacji hitlerowskiej w odniesieniu do Zagłady.
Jesienią 2024 roku ukaże się publikacja podsumowująca projekt
Oto widać i oto słychać
Świadkowie Zagłady w okupowanej Polsce
Granice między ofiarą a świadkiem czy świadkiem a sprawcą bywają nieostre. Kategoria „świadka” ma bardzo szeroki zakres znaczeniowy i może oznaczać zarówno gapia, obserwatora, przechodnia, jak i biernego lub czynnego – na rozmaite sposoby uwikłanego – uczestnika wydarzeń. W książce analizujemy kategorię „świadka Zagłady”, uwzględniając całą jej wieloaspektowość i złożoność, szczególnie widoczną w okupowanej Polsce. Tu rozróżnienie świadka, ofiary i sprawcy często nastręcza trudności. Trzynaścioro badaczy w studiach składających się na niniejszy tom przygląda się świadkom Zagłady z różnych perspektyw metodologicznych i teoretycznych, odwołujących się do różnych tradycji badawczych – od analiz stricte historycznych, przez podejście psychologiczne i socjologiczne, sięganie po narzędzia antropologii kultury i studiów wizualnych, do historii sztuki czy inspiracji płynących z tego nurtu nowej humanistyki, który wyraża się w zwrocie ku materialności, ku rzeczom.
Tytuł tomu Oto widać i oto słychać zaczerpnęliśmy, nieco go trawestując, od Zofii Nałkowskiej, która w Niedzielę Wielkanocną 1943 r. wybrała się na cmentarz Powązkowski, usytuowany tuż przy granicy płonącego podczas powstania getta. Zapisała w dzienniku: „Droga tam zmienia się powoli z miejsca żywych na miejsce umarłych, ujęte w architektoniczną ramę, miejsce do dziś jeszcze nie całkiem wyjęte z obrębu życia. Bo oto słychać i oto widać. Ponad murem cmentarza, nad najświeższą drobniutką zielenią drzew czarne chmury, niby kłęby dymu, wstępują w górę. Czasami widać płomienie […]. I myśleć o tym. I żyć”.
więcej >>>
SPIS TREŚCI
Część I
Roma Sendyka, Świadek jako bystander, świadek jako witness. Podziały i sojusze kategorii
Piotr Sadzik, „Naocznieśmy widzieli”. Polscy świadkowie likwidacji gett na pro- wincji – analiza źródeł oral history
Część II
Agnieszka Haska, „Tam było piekło”. Cudzoziemcy jako świadkowie Zagłady
Łukasz Krzyżanowski, „Już się nie da, ponieważ jest pełno ludzi”. Wiejscy świadkowie Za- głady na przykładzie wydarzeń w jednej wsi
Tadeusz Epsztein, Ziemianie polscy wobec Zagłady
Michał Kowalski, „Chyba Żydów będą brać do Treblinki. Lepiej będzie, gdy zosta- niesz w domu”. Polscy mieszkańcy miasteczek leżących wokół Treblinki jako świadkowie Zagłady. Studium lokalne
Dariusz Libionka, Żydzi, Niemcy, Polacy i Zagłada w okupacyjnych zapiskach ks. prof. Józefa Kruszyńskiego z Lublina
Anna Wylegała, Polscy i ukraińscy świadkowie Zagłady na wsi dystryktu Galicja. Rekonstrukcja struktury doświadczenia
Stanisław Boridczenko, Mieszkańcy Prużany i okolic jako świadkowie Zagłady. Studium lokalne
Część III
Barbara Engelking, „A minut cu nacht”. Analiza doświadczenia Żydów, którzy przeżyli masowe egzekucje
Alina Skibińska, „My mówimy zamiast nich, mówimy w ich imieniu”. Więźniowie Treblinki II świadkami Zagłady
Część IV
Jacek Leociak, Rzeczy – Zagłada – świadectwo. Na przykładzie getta warszawskiego
Luiza Nader, Wizualne świadectwa (z) Zagłady. (Bernard Henryk?) Fein, Witold Lewinson, Artur Prinz/Arie ben Menachem i Mendel Grosman
Projekt badawczy zrealizowany dzięki wspierciu finansowemu:
|
|
|
Conference on Jewish Material Claims Against Germany grant SO54-20255 |
 |
www.holocaustresearch.pl