Nowy numer rocznika »Zagłada Żydów. Studia i Materiały« nr 11, R. 2015

16.12.2015 08:38:36

Już dziś trafia do nas z drukarni, a niebawem do dystrybucji w formie drukowanej i e-book najnowszy 11. numeru rocznika "Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Zagłada Żydów. Studia i Materiały
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów
nr. 11 R. 2015 t. I-II

 W numerze działy:                                                                                          od redakcji

• Studia                                                                                                     spis treści
• Sylwetki
• Konteksty
• Z warsztatów badawczych
• Materiały
• Bilanse
• Punkty Widzenia                                                                                 kup e-book
• Omówienia, recenzje, przeglądy
• Wydarzenia                                                                                                     
• Curiosa

A w nich między innymi:

redaktor naczelny Dariusz Libionka prezentuje zawartość nmeru

• Karolina Panz o antyżydowskiej przemocy na Podhalu tuż po wojnie
• Pim Griffoen i Ron Zeller o Zagładzie w Holandii, Francji i Belgii w ujęciu porównawczym
• Nawojka Cieślinska-Lobkowicz o grabieży dzieł sztuki przez Pietera Nicolaasa Mentena
• Roni Stauber o Filipie Friedmanie
• Stefan Klemp o badaniach nad rola batalionów policyjnych w „ostatecznym rozwiązaniu”
• Katharina Friedla o strategiach przetrwania małżeństw mieszanych w Hamburgu i Wrocławiu
• Pamiętnik dr. Chaima Einhorna, pisany w ukryciu po stronie aryjskiej
• Dyskusja wokół Muzeum Historii Żydów Polskich (Nawojka Cieślinska-Lobkowicz, Małgorzata Szpakowska, Jacek Leociak)
• Nauczanie o Zagładzie – Niemcy, Kanada, Polska

Kiedy w 2004 r. przystępowaliśmy do prac nad pierwszym tomem naszego rocznika, byliśmy przekonani, że „w przeszłość zdaje się odchodzić ciążąca nad naszym życiem naukowym doktryna podporządkowania badań naukowych bieżącej polityce państwa i oczekiwanie od badaczy «dawania odporu» rzeczywistym czy wyimaginowanym w świadomości takich czy innych decydentów zagrożeniom”[1]. Nadzieje te okazały się zdecydowanie przedwczesne. W kilku poprzednich numerach nawiązywaliśmy do działań, które w naszej ocenie stanowiły próby instrumentalnego traktowania problematyki Zagłady. W bieżącym roku mieliśmy do czynienia z kontynuacją tego niepokojącego zjawiska. Najpierw wystąpiły gwałtowne reakcje polskiej dyplomacji, przedstawicieli partii politycznych, większości mediów, jak również dyrektorów najważniejszych polskich muzeów historycznych, spowodowane jednym zdaniem, jakie znalazło się w przemówieniu wygłoszonym przez Jamesa Comeya podczas uroczystości w Muzeum Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie 15 kwietnia 2015 r.[2] Wśród potępień i moralnego oburzenia próżno było szukać namysłu nad główną myślą dyrektora FBI, że Holokaust był najważniejszym wydarzeniem w historii ludzkości, czy konstatacją, że „dobrzy ludzie przyczynili się do śmierci milionów”. Ataki te dały to jednak dopiero przedsmak tego, co wydarzyło się podczas prezydenckiej kampanii wyborczej. 17 maja, w trakcie pierwszej telewizyjnej debaty prezydenckiej, kandydat z ramienia PiS Andrzej Duda uczynił prezydentowi Bronisławowi Komorowskiemu zarzut z faktu, że w jego liście z okazji w 70-lecia mordu w Jedwabnem, odczytanym na miejscu przez Tadeusza Mazowieckiego, znalazło się stwierdzenie, iż „naród ofiar był także sprawcą”. Wykorzystanie sprawy mordu w Jedwabnem w kampanii wyborczej przez sztab kandydata na prezydenta było naszym zdaniem nie tylko poważnym nadużyciem w stosunku do pamięci bestialsko zamordowanych 10 lipca 1941 r. Żydów, lecz także zakwestionowaniem sensu i dokonań polskiej dyskusji o relacjach polsko-żydowskich. Podczas drugiej telewizyjnej debaty, 21 maja, Andrzej Duda, uznawszy za jedno ze swych naczelnych zadań na arenie międzynarodowej „obronę naszego dobrego imienia”, zapowiedział stworzenie po wygranych wyborach „specjalnej instytucji” rządowej mającej „monitorować wszelkie publikacje na świecie, które dotyczą tej [podkreślenie redakcji] tematyki historycznej” w celu „obrony naszych interesów, w sytuacji kiedy używa się określeń zakłamujących prawdę historyczną”. U podstaw tego stanowiska leży niewysłowione przeświadczenie, że jedna konkretna opcja polityczna (w tym wypadku Prawo i Sprawiedliwość) jest depozytariuszem „obiektywnej prawdy historycznej”, jednej i niezmiennej, niepodlegającej już zatem przyjętym w nauce procedurom weryfikacji i falsyfikacji, interpretacji, kontekstualizacji etc., jednym słowem – prawdy objawionej, wyjętej spod jakichkolwiek badawczych dociekań. Uważamy takie stanowisko za skrajnie niebezpieczne, de facto niszczące fundament pracy naukowej. Po podwójnym zwycięstwie PiS oczywiste się staje, że spośród przedwyborczych zapowiedzi tego ugrupowania ta na pewno zostanie zrealizowana. Czeka nas zatem kontynuacja dotychczasowej polityki, tyle że prowadzona w formie daleko bardziej radykalnej. Kancelaria prezydenta Komorowskiego, co pokazała batalia o pomnik Sprawiedliwych na Muranowie, a także agendy rządowe (przykładem zaangażowanie MSZ w obchody Roku Karskiego), wbrew wysuwanym teraz pod ich adresem zarzutom, bynajmniej nie były na kwestię „obrony dobrego imienia” obojętne. Nieustająca „licytacja patriotyczna” rozpoczęła się już w okresie debaty „wokół Jedwabnego”. Nowym zjawiskiem może być natomiast podejmowana przez władze państwowe próba ingerencji w prowadzenie badań naukowych dotyczących najnowszej historii Polski. Będziemy przyglądać się tej nowej fazie „polityki historycznej” i ją komentować. Naszym głównym celem pozostanie jednak realizacja naszej własnej misji, jaką jest inicjowanie projektów badawczych, opracowywanie i publikowanie tekstów naukowych, wyszukiwanie nieznanych materiałów źródłowych, przybliżanie dorobku badaczy zagranicznych oraz praca z młodą kadrą naukową.

*                          *

*

W 2015 r. pożegnaliśmy Władysława Bartoszewskiego – konspiratora, więźnia reżimu komunistycznego, historyka, dyplomatę, a przede wszystkim wielki autorytet moralny, oraz profesora Feliksa Tycha, wieloletniego dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego, któremu Centrum Badań nad Zagładą Żydów i nasze pismo bardzo wiele zawdzięcza. Wraz z ich odejściem kończy się pewna epoka w polskich badaniach nad Zagładą. W czasie prac redakcyjnych dowiedzieliśmy się o śmierci profesora Davida Cesaraniego, wykładającego na wielu uniwersytetach angielskich i amerykańskich, od 2004 r. aż do przedwczesnej śmierci profesora w Royal Holloway, University of London. Jego śmierć stanowi ogromną stratę dla międzynarodowej społeczności naukowej.

            Spośród tekstów zamieszczonych w oddawanym w ręce Czytelnika tomie na szczególną uwagę zasługuje artykuł Karoliny Panz dotyczący przemocy na Podhalu w pierwszych powojennych miesiącach. Jest to temat wywołujący szczególnego rodzaju emocje i nieporozumienia. W przeciwieństwie do większości dominujących obecnie narracji autorka skupia się nie na takich czy innych uwarunkowaniach antyżydowskich działań powojennego podziemia, lecz na ofiarach. Na dzieciach z sierocińca w Rabce terroryzowanych przez miejscową konspirację i na ocalałych z Zagłady, którzy zetknęli się z podkomendnymi Józefa Kurasia „Ognia”. 

Głównym tematem zamieszczonych w tym tomie studiów pozostaje natomiast szeroko pojęta problematyka pomocy i ratowania. Piotr Trojański i Katarzyna Odrzywołek piszą o słabo znanym w Polsce epizodzie ewakuacji tysiąca dzieci żydowskich z ZSRR do Palestyny w latach 1942–1943, koordynowanej przez polskie instytucje cywilne i wojskowe. Badacze holenderscy, Pim Griffioen i Ron Zeller, przeprowadzają analizę porównawczą czynników warunkujących przetrwanie na terenie Holandii, Belgii i Francji. Zwracają uwagę, iż jednym z powodów ogromnej śmiertelności Żydów holenderskich (największy odsetek ofiar w Europie Zachodniej) był fakt, że zbył długo pokładali nadzieje na ocalenie w legalnych środkach, które stanowiły element machiny zagłady, podczas gdy Żydzi przebywający we Francji i Belgii, niebędący w większości obywatelami tych państw, zmuszeni byli wcześniej do szukania innych strategii przetrwania. Inne spojrzenie na tę problematykę przynosi artykuł Tala Brutmana o pomocy Żydom na terenie Vichy. Z kolei Barbara Engelking rekonstruuje dramatyczną i pełną paradoksów historię pomocy dla Żydów w Warszawie ze strony przedwojennego antysemity.

Z problematyką pomocy wiąże się również kilka innych tekstów. Są to niewielki objętościowo artykuł Agnieszki Haski o działaniach polskiego poselstwa w Bernie na rzecz Żydów oraz krytyczne omówienia wzbudzających kontrowersje działań i publikacji zamieszczone w dziale „Curiosa”. W dziale „Sylwetki” prezentujemy postać i dorobek wybitnego historyka Zagłady Filipa Friedmana. Był on również jednym z pionierów badań nad tematyką pomocy udzielanej Żydom w okupowanej Europie.

Spośród innych tekstów na uwagę zasługują pasjonujący artykuł Nawojki Cieślińskiej-Lobkowicz o zorganizowanej grabieży należących do Żydów dzieł sztuki na terenie GG oraz artykuł Stefana Klempa, w którym przedstawia on swoje badania nad dziejami niemieckich batalionów policyjnych w GG oraz charakteryzuje zgromadzoną w ciągu wieloletnich kwerend dokumentację źródłową.

Na koniec pragnęlibyśmy zwrócić uwagę Czytelnika na dwa bloki tematyczne. W pierwszym z nich, dotyczącym edukacji na temat Zagłady, prezentujemy teksty o sytuacji w Niemczech, Kanadzie i Polsce (tutaj artykuł najważniejszego polskiego edukatora Roberta Szuchty o miejscu i sposobie przedstawiania Zagłady w podręcznikach szkolnych). Drugi blok poświęcony jest otwartemu w 2014 r. Muzeum Historii Żydów Polskich, a zwłaszcza galerii Zagłady.  

Redakcja

Spis treści

• Karolina Panz, „Dlaczego oni, którzy tyle przecierpieli i przetrzymali, musieli zginąć”. Żydowskie ofiary zbrojnej przemocy na Podhalu w latach 1945–1947
• Pim Griffioen, Ron Zeller, Prześladowania Żydów w Holandii, Francji i Belgii, 1940–1945 w ujęciu porównawczym: podobieństwa, różnice, przyczyny
• Tal Bruttmann, Polityka antyżydowska, „ostateczne rozwiązanie” i pomoc udzielana Żydom we Francji Vichy w latach 1940–1945
• Katarzyna Odrzywołek, Piotr Trojański, Dzieci Teheranu – od mrozów Syberii do słońca Palestyny. Rola delegatur Ambasady RP w ZSRR i Armii gen. Andersa w ratowaniu dzieci żydowskich .
• Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Grabieżca ze znakiem Q. O rabunkowej działalności Pietera Nicolaasa Mentena (1899–1987)
• Barbara Engelking, Labirynty i plątaniny. Historia pewnego Sprawiedliwego

• Roni Stauber, Filip Friedman i początki badań nad Zagładą

• Stefan Klemp, Źródła ukazujące działalność batalionów policyjnych w okupowanej Polsce
  
• Agnieszka Haska, „Proszę Pana Ministra o energiczną interwencję”. Aleksander Ładoś (1891–1963) i ratowanie Żydów przez Poselstwo RP w Bernie
  
• Katharina Friedla, Strategie przetrwania i udzielanie pomocy żydowskim partnerom w małż eń stwach mieszanych we Wrocławiu i Hamburgu. Studium przypadku
  
• Justyna Majewska, „Czym wytłumaczy Pan…?” Inteligencja żydowska o polonizacji i asymilacji Żydów w getcie warszawskim .
  
• Maria Ferenc Piotrowska, „Ma ono na twarzy grymas dojrzałego i gorycz pokrzywdzonego […] – nie ma dzieciństwa”. Przemiany ról dzieci w rodzinie w getcie warszawskim
  
  

PUNKTY WIDZENIA

• Tomasz Ceran, Historia XX wieku, totalitaryzm i problem zła
• Piotr Forecki, Anna Zawadzka, Reguła złotego środka. Kilka uwag na temat współczesnego dominującego dyskursu o „stosunkach polsko-żydowskich”
• Piotr Filipkowski, Między historią mówioną, psychologią ocalenia a traumą drugiego pokolenia. Wokół książek Mikołaja Grynberga Ocaleni z XX wieku i Oskarżam Auschwitz. Opowieści rodzinne
  

MATERIAŁY

• Pamiętnik dr. Chaima Einhorna [Barbara Engelking]
• Ewa Wiatr, Na marginesie funkcjonowania sądów polskich w Generalnym Gubernatorstwie. Przypadek Majera Wolberga
• Piotr Trojański, „Trzeba mu jedną posłać, bo jakiś złotnik czy też kanadziarz”. Sprawa strażnika Stałej Ochrony Obozu Oświęcimskiego
   

MAŁE FORMY

• Tadeusz Bartoś, Zapomnieć
• Jacek Leociak, Ginczanka

OMÓWIENIA

• Tadeusz Czekalski, Bałkańska ziemia obiecana? Problem Holokaustu w albańskich badaniach nad przeszłością
• Natalia Sineaeva-Pankowska, Pamięć o Holokauście w Mołdawii
• Ján Hlavinka, Historiografia słowacka wobec problematyki Zagłady

NAUCZANIE O ZAGŁADZIE

• Katarzyna Woniak, Ujęcie Zagłady w niemieckich podręcznikach szkolnych
• Carson Phillips, Szanse, wyzwania i interpretacje: nauczanie o Holokauście w Kanadzie
• Robert Szuchta, Czy zmiany programowe nauczania historii w polskiej szkole uwzględniają debaty historyczne? Refleksje na marginesie obrazu Zagłady w podręcznikach do nauczania historii
  

RECENZJE

• David Silberklang, Gates of Tears: The Holocaust in the Lublin District [Dariusz Libionka]
• Bartosz Kwieciński, Obrazy i klisze. Między biegunami wizualnej pamięci Zagłady
• Katarzyna Mąka-Malatyńska, Widok z tej strony. Przedstawienia Holocaustu w polskim filmie [Iwona Kurz]
• Paweł Wolski, Tadeusz Borowski – Primo Levi, Prze-pisywanie literatury Holocaustu [Aleksandra Ubertowska]
• Aleksandra Ubertowska, Holokaust Auto(tanato)grafie [Paweł Wolski]
• Bartłomiej Krupa, Opowiedzieć Zagładę, Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987–2003) [Anna Mach]
• Andrea Löw, Markus Roth, Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945 [Dagmara Swałtek]
• Elżbieta Rączy, Zagłada Żydów w dystrykcie krakowskim w latach 1939–1945 [Dagmara Swałtek]
• Peter Longerich, Himmler. Buchalter śmierci [Tomasz Ceran]
• Patrick Montague, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady [Anna Ziółkowska]
• Rachel Brenner, The Ethics of Witnessing. The Holocaust in Polish Writers’ Diaries from Warsaw, 1939–1945 [Jacek Leociak]
• Christian Ingrao, Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS [Sławomir Buryła]
• Sönke Neitzel, Harald Welzer, Żołnierze. Protokoły walk, zabijania i umierania [Mikołaj Winiewski]
• Kornelia Kończal (red.), (Kon)teksty pamięci. Antologia [Joanna Wawrzyniak]
• Andrzej Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej [Stanisław Obirek]
• Dawid Sierakowiak, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta [Adam Sitarek]
• Timothy Snyder, Black Earth: The Holocaust as History and Warning [Jan Grabowski]
• Krystyna Radziszewska, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, Jacek Walicki, Monika Polit (red.), Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego [Justyna Majewska]

WYDARZENIA. Wokół Muzeum Historii Żydów Polskich

• Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Żydowska Biblia pauperum
  
• Małgorzata Szpakowska, O Muzeum Historii Żydów Polskich
  
• Jacek Leociak, Zagłada w „Muzeum życia” (Muzeum Polin i jego kłopoty z muranowskim genius loci)
  

CURIOSA

• Dariusz Libionka, W poszukiwaniu miliona Sprawiedliwych
• Agnieszka Haska, Keep calm and bądź jak Jan Karski
   

 Publikacja zrealizowana przy udziale środków :