Seminaria materiały - marzec 2007

29.III.2007
Aleksandra Namysło
Fenomen czy norma?
Położenie ludności żydowskiej w rejencji katowickiej. Rola Mojżesza Merina i Centrali Żydowskich Rad Starszych Wschodniego Górnego Śląska.

Rejencja katowicka  powołana została na mocy dekretu Hitlera z 8 października 1939 r. Był to twór wyjątkowy w skali polskich ziem zajętych, zaanektowanych i administrowanych przez III Rzeszę. Na stosunkowo niewielkim obszarze scalono bowiem ziemie odmienne pod względem kulturowym i historycznym, będące mozaiką różnych tradycji i kultur, postaw i mentalności. W skład rejencji katowickiej weszły zarówno tereny należące przed wojną do Polski,  jak i część niemieckiego Górnego Śląska. Różnice kulturowe dotyczyły również ludności żydowskiej tworzącej dwie odrębne, niepowiązane ze sobą wspólnoty. Żydzi z dawnego zaboru pruskiego (polskiego i niemieckiego Górnego Śląska) byli trwale zasymilowani z kulturą niemiecką i w dużym stopniu zlaicyzowani. Żydzi z tego obszaru nie tolerowali stylu bycia i zachowań współwyznawców z Zagłębia Dąbrowskiego (Sosnowca czy Będzina), którzy byli dla „Niemców wyznania mojżeszowego” – bo tak siebie określali – symbolem zacofania i niechlubnej tradycji „żydostwa”. Żydzi Zagłębia Dąbrowskiego hermetycznie zamknięci, tworzyli raczej jedną zwartą wspólnotę odizolowaną od społeczeństwa polskiego.

W dziejach ludności żydowskiej na omawianym obszarze należy wyodrębnić cztery fazy: 1. alienacji (do maja 1942 roku), w której: a. wyeliminowano Żydów z życia gospodarczego, przy zachowaniu dla nich względnych swobód  np.  poruszania się i pracy na miejscu (wydzielenie otwartych Judenviertel w centrach miast,  brak masowych wysyłek do obozów pracy); b. przesiedlono Żydów z polskiego Górnego Śląska i skoncentrowano na wschodnich obszarach rejencji katowickiej (tzw. Ostoberschlesien );  2. masowych deportacji,  w której trzykrotnie w maju, czerwcu i sierpniu  1942 roku wyselekcjonowano po raz pierwszy masowo kilkutysięczną grupę Żydów do KL Auschwitz i obozów pracy przymusowej, 3. izolacji (październik 1942-maj 1943),  kiedy utworzono dwa centralne getta w Będzinie i Sosnowcu, wysiedlając ludność żydowską z centrum tych miast i okolicznych mniejszych osiedli, formalnie zamykając (nie hermetycznie) i izolując ich od ludności „aryjskiej”; 4. likwidacji (sierpień 1943-styczeń 1944), w której w ciągu dwóch tygodni przy pełnym zaskoczeniu zlikwidowano ponad pięćdziesięciotysięczne skupisko Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim wysyłając ich do KL Auschwitz.

Władze okupacyjne przyjęły wobec społeczności żydowskiej w rejencji katowickiej strategie działań, która podporządkowana była koncepcji maksymalnego wykorzystania Żydów jako siły roboczej na rzecz III Rzeszy, zastępując tym samym pierwotnie przyjęty program rozwiązania „problemu żydowskiego” przez wysiedlenie Żydów do Generalnego Gubernatorstwa. Jej specyfikę lokalną stanowiło powołanie w 1940 roku  Sonderbeauftragten des Reischsführers SS und Chef des Deutschen Polizei für fremdvölkischen Arbeitsensatz In Oberschlesien – wyłącznego dysponenta żydowskiej siły roboczej na omawianym obszarze i decydenta w sprawach jej zatrudniania, powierzenie organizacji życia żydowskiego rozbudowanej strukturalnie i terytorialnie quasi-samorządowej instytucji Centrali Żydowskich Rad Starszych Wschodniego Górnego Śląska; relatywnie opóźniony początek procesu eksterminacji, gettoizacji i formalnego zamknięcia gett.  Pochodną tych działań, a zarazem wyróżnikiem położenia Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim były (do jesieni 1942 roku): dobra sytuacja bytowa i aprowizacyjna (brak masowego bezrobocia, głodu, epidemii, finansowe wspieranie osiedli żydowskich spoza rejencji katowickiej), względne swobody w życiu codziennym, oraz długotrwale i powszechnie panujące poczucie przekonania o przetrwaniu, będące wynikiem silnej indoktrynacji prowadzonej konsekwentnie przez Centralę Żydowskich Rad Starszych Wschodniego Górnego Śląska i jej przewodniczącego Mojżesza Merina. 

Dr Aleksandra Namysło -  kierownik referatu badan naukowych, dokumentacji i zbiorów bibliotecznych Biura Edukacji Publicznej IPN w Katowicach, zajmuje się dziejami Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim i na Górnym Śląsku; ostatnio opublikowała Postawy mieszkańców rejencji katowickiej wobec ludności żydowskiej  [w:]  Polacy i Żydzi   pod okupacją niemiecką 1939-1945. Studia i Materiały, red. A. Żbikowski, Warszawa 2006, s. 763-826