Zapis seminarium - październik 2012 r.

25 października 2012

Zbiór wywiadów wideo z Ocalałymi z Zagłady Shoah Foundation Institute for Visual History and Education dostępne w Domu Spotkań z Historią źródło do badań nad Zagładą
Katarzyna Madoń-Mitzner, Piotr Filipkowski oraz Jacek Leociak
  

Październikowe seminarium poświęcone było prezentacji kolekcji Shoah Foundation Institute for Visual History and Education oraz dyskusji nad możliwościami, jakie archiwum to oferuje.

Na zbiór Shoah Foundation, od kwietnia bieżącego roku dostępnego również w Polsce dzięki Domowi Spotkań z Historią, składa się 52 000 wywiadów, które przeprowadzono w latach 1994-1999 w 56 państwach. Czyni to z tej kolekcji największe archiwum dotyczące doświadczenia wojny. Choć przeważająca część wywiadów dotyczy zagłady Żydów, znajdują się tu także liczne wywiady z innymi ofiarami Holocaustu oraz ludobójstw w innych rejonach świata. Materiały te wyróżnia ponadto bardzo dokładna indeksacja − dzięki dziesiątkom tysięcy tagów możliwe jest bardzo dokładne przeszukiwanie archiwum. Jak tłumaczyła Katarzyna Madoń-Mitzner z Domu Spotkań z Historią, która opowiedziała o kolekcji, jest ona podstawą dla licznych działań edukacyjnych podejmowanych przez Fundację.

Piotr Filipkowski z DSH opowiedział o kolekcji − zwanej często Archiwum Spielberga, ponieważ powstała ona z inicjatywy reżysera w czasie, gdy kręcił film „Lista Schindlera” − w kontekście innych zbiorów nagrań z ocalonymi i świadkami Holocaustu. Listę tych zbiorów rozpoczynają unikatowe, bo powstałe już w 1946 roku rozmowy przeprowadzone przez Davida Bodera. Od tego czasu do momentu powstania kolekcji Shoah Foundation zmienił się zarówno sposób myślenia o historii Zagłady, jak i o statusie świadka – na co wpływ miały zarówno relacje z procesów zbrodniarzy hitlerowskich, jak i teksty kultury masowej, amerykański serial „Holocaust”, czy właśnie spielbergowska „Lista Schindlera”. Wywiady robione dla Shoah Foundation wyróżniają się na tle innych założeniami: rozmowa jest prowadzona zgodnie z opracowanymi szczegółowo wytycznymi i pytaniami, w przeciwieństwie do wywiadów pozwalających pytanemu na swobodną narrację; zamiast podejścia „psychoanalitycznego”, reprezentowanego choćby przez D. Lauba, L. Vlocka i G. Hartmana z Uniwersytetu Yale w ich projekcie z 1979 roku, gdzie w wielogodzinnych relacjach pozwalano mówiącym na dygresyjność i wolne skojarzenia, tutaj gęsty kwestionariusz pytań dąży do uzyskania precyzyjnej relacji. Filipkowski zwrócił ponadto uwagę, że kolekcja Shoah Foundation umożliwia nam prześledzenie sposobów kolektywnego pamiętania i mówienia o historii w różnych miejscach, tam, gdzie Holocaust się wydarzył, ale także w Stanach Zjednoczonych, czy Izraelu, gdzie nagrano większość materiałów.

Profesor Leociak mówiąc o specyfice tego zbioru oral history, przedstawił krytyczne stanowisko. Dialog między prowadzącym rozmowę a mówiącym jest silnie regulowany przez kwestionariusz, wymagający od pytanego precyzyjnej, chronologicznej narracji, której ten często nie potrafi dostarczyć. Stąd pojawia się napięcie między: wymogiem chronologicznego porządku w rekonstruowaniu wydarzeń a teraźniejszością traumy, przeżywaniem jej tu i teraz przez opowiadającego; między oficjalnością wywiadu a intymnością opowiadanej historii; między troską o historyczną prawdziwość i klarowność przekazu a empatią dla mówiącego. Między pytającym a pytanym pojawia się trzeci uczestnik rozmowy, który choć nieobecny, steruje nią: jest nim instytucja wraz z jej misją, przesłaniem i celem. Jacek Leociak wytknął twórcom zbioru trzy błędy w poczynionych przez nich założeniach. Po pierwsze, błędne założenie o konieczności utrzymania porządku chronologii wydarzeń w relacji; po drugie, przekonanie o wadze faktografii; po trzecie zaś przeświadczenie o tym, że zadawane przez rozmówcę pytania są neutralne. Te błędy są jednocześnie, zdaniem badacza, tym, co stanowi największy atut pozwalający na badanie kulturowych praktyk budowania narracji i kształtowania się pamięci.

Dyskusja z gośćmi seminarium dotyczyła w dużej mierze tych właśnie kwestii. Wzbogaciła ją istotnie pani Sobolewska, która przeprowadziła blisko 140 wywiadów w ramach projektu Shoah Foundation, i opowiedziała zarówno o formalnej, jak i emocjonalnej stronie doświadczenia związanego z wysłuchaniem relacji.

 

Archiwum seminariów i relacje audio