Wieś polska wobec zagłady Żydów

Ludność wiejska w Generalnym Gubernatorstwie wobec
Zagłady i ukrywania się Żydów, 1942-1945

Problem stosunku ludności wiejskiej (z uwzględnieniem jej zróżnicowania społecznego) do Zagłady lokalnych skupisk
żydowskich oraz do pojedynczych Żydów, którzy uniknęli (najczęściej chwilowo) śmierci z rąk Niemców i na wsi właśnie
poszukiwali schronienia – jest tematem całkowicie oryginalnym. Zagadnienie to nie zostało jeszcze w ogóle opisane; nie
istnieją żadne opracowania – polskie ani zagraniczne - poświęcone tej kwestii. Oczywiście, liczne rozproszone informacje na
temat omawianego problemu znajdują się w źródłach, brakuje jednak systematycznego przedstawienia zagadnienia.

Celem projektu „Ludność wiejska w Generalnym Gubernatorstwie wobec Zagłady i ukrywania się Żydów 1942-1945” jest
wypełnienie tej luki. Interesuje nas okres po masowej zagładzie Żydów – kiedy pojedynczy ocaleli z masakry szukają na wsi
ratunku. Chcielibyśmy opisać ówczesne postawy z różnych punktów widzenia: polskiego oraz żydowskiego, biorąc
jednocześnie pod uwagę wpływ niemieckiego terroru na sytuację na wsi, na możliwości i chęci udzielania pomocy lub
przyczyny jej braku czy wrogich postaw. Interesują nas te tereny, na których polscy mieszkańcy wsi byli bezpośrednimi
świadkami niemieckiego procesu izolowania, zamykania w gettach, wywożenia do komór gazowych, a także mordowania
miejscowych Żydów. Dlatego ograniczymy się do ziem Generalnego Gubernatorstwa (z Pomorza i Wielkopolski, które zostały
włączone do Rzeszy wszyscy Żydzi zostali przymusowo wysiedleni na tereny GG). Nie będziemy również zajmować się
dystryktem Galicja ze względu na jego odrębność i specyfikę historyczno-demograficzną (powstał on później, po wybuchu
wojny między Niemcami a Rosją, badanie relacji narodowościowych na tym obszarze muszą uwzględniać dominującą liczbę
ludności ukraińskiej oraz specyficzny kontekst wcześniejszej okupacji sowieckiej) – jest to temat na odrębny projekt badawczy, wymagający także licznych kwerend na terenie obecnej Ukrainy. Obszarem naszych zainteresowań będą więc dystrykty GG w ich granicach sprzed agresji niemieckiej na Związek Sowiecki: warszawski, lubelski, radomski i krakowski.
Wiedza o relacjach polsko-żydowskich na wsi pogłębi nasze rozumienie doświadczenia okupacyjnego na badanych terenach.

Projekt nasz – mamy nadzieję – pozwoli opisać istniejące na części terenów okupowanej Polski mechanizmy solidarności,
pomocy oraz terroru, strachu, kolaboracji i zdrady w lokalnych społecznościach wiejskich; pozwoli zanalizować – tak
charakterystyczne dla okresu II wojny światowej – zjawiska bohaterstwa, obojętności i podłości. Planowany projekt badawczy
dotyczy spraw jeszcze niezbadanych i nieopisanych; jego znaczenie dla rozwoju nauk historycznych i społecznych, dla
wiedzy i rozumienia mechanizmów totalitarnych, zjawisk społecznych , a także wpływu emocji na ludzkie motywacje i
zachowania – wydaje się być niebagatelny.

Metodologia naszych badań należy do obszernego zakresu narzędzi poznawczych nauk humanistycznych. By dokładnie
opisać zjawisko historyczne, które nas interesuje, zamierzamy przedstawić nie tylko sam przebieg procesu historycznego, ale
także sięgnąć do innych kategorii – antropologicznych, etnologicznych, socjologicznych, psychologicznych – takich, które
pozwolą głębiej zrozumieć i w sposób bardziej kompleksowy przedstawić opisywane przez nas zagadnienia. Będziemy
korzystać ze źródeł historycznych, opracowań, ale przede wszystkim – z dokumentów archiwalnych – instytucjonalnych i
osobistych. Materiały do badań są rozproszone w wielu archiwach i wymagają żmudnej kwerendy, co z jednej strony podnosi
koszty grantu, a z drugiej – stanowi jego dodatkową wartość. W miarę możliwości i środków planujemy także prowadzenie
kwerend w archiwach niemieckich.

Zakładamy, że ostatecznym efektem planowanych badań będzie tom studiów, składających się na kompleksowe opracowanie tematu.

Wynikiem projektu zakończonego w 2011 roku sa trzy publikacje:

Projekt i publikacje zrealizowane dzięki dotacji:

1

2

3

4