Najnowszy - 9. numer rocznika centrum ZAGŁADA ŻYDÓW. STUDIA I MATERIAŁY

23.12.2013 20:11:58

Oddajemy do rąk czytelników najnowszy numer rocznika "Zagłada Żydów. Studia i Materiały" 9/2013 . Zapraszamy do lektury.

Zagłada Żydów. Studia i Materiały
pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów
vol. 9 R. 2013

Już teraz można go nabyć w naszej internetowej księgarni.

Niebawet trafi także do szerokiej dystrybucji w całym kraju.

spis treści

 

od redakcji

 W numerze stałe działy:

• Studia
• Rozmowy
• Sylwetki
• Z warsztatów badawczych

redaktor naczelny Dariusz Libionka prezentuje zawartość numeru

• Materiały
• Punkty Widzenia
• Polemiki
• Omówienia, recenzje, przeglądy
• Wydarzenia
• Curiosa

a w nich między innymi:

• Opracowanie Icchaka Cukiermana o historii ŻOB
• Pamiętniki Chajki Klinger
• Jürgen Stroop przed warszawskim sądem
• Barbara Engelking o snach w czasie Zagłady
• Havi Dreyfus o charakterze ortodoksyjnych narracji historycznych
• Alexander V. Prusin o rozprawach przed Najwyższym Trybunałem Narodowym
• Jan Grabowski o powojennych rozliczeniach w paryskiej policji
• Andrew Kornbluth o procesach z dekretu „sierpniowego” BADAWCZYCH
• Aleksandra Bańkowska i Weronika Romanik o Podziemnym Archiwum Getta Białostockiego
• Pamiętnik Miriam Chaszczewackiej z Radomska
• Jerzy Kochanowski o listach polskich Żydów do Hansa Franka
• Jean-Charles Szurek o procesie Gustava Wilhelma Trappa
• Tadeusz Bartoś o metafizyce zła
• Grzegorz Krzywiec o Jędrzeju Giertychu
• Rozmowa Barbary Engelking z Israelem Gutmanem

 

Podczas finalizowania prac redakcyjnych nad oddawanym do rąk czytelnika tomem dotarła do nas wiadomość o śmierci profesora Israela Gutmana, członka Ha-Szomer ha-Cair, uczestnika powstania w getcie warszawskim, wybitnego historyka, członka Rady Naukowej naszego rocznika. Przyjaciela wielu z nas. Jego odejście jest bolesną i niepowetowaną stratą. Publikujemy fragmenty rozmów z Profesorem przeprowadzonych przez Barbarę Engelking na przełomie 1998 i 1999 r. w Jerozolimie, w których opowiada On o swojej drodze życiowej.

Tematem przewodnim tomu jest problematyka źródeł historycznych do badań nad Zagładą i sposobów ich interpretacji. Do tego zagadnienia powracamy w każdym dziale pisma. W osobnej sekcji związanej z przypadającą w tym roku 70. rocznicą powstań w gettach warszawskim i białostockim, prób oporu w Częstochowie i Będzinie, a wreszcie buntów w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze publikujemy trzy ważne świadectwa. Pierwsze z nich to sprawozdanie komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej Icchaka Cukiermana „Antka” na temat tworzenia organizacji bojowej w getcie warszawskim i przebiegu walk, wysłane do Londynu wiosną 1944 r., stanowiące pierwsze całościowe opracowanie dziejów ŻOB, którego znaczenia jako tworzywa dla narracji historycznych nie sposób przecenić. Zapiski Chajki Klinger, członkini kierownictwa Ha-Szomer ha-Cair i ŻOB w Będzinie, mają zupełnie inny charakter. Jest to pisany w ukryciu po wydostaniu się z getta pod koniec 1943 r. osobny, emocjonalny, miejscami skrajnie krytyczny zapis, niepozbawiony drastycznych szczegółów. To pierwsza publikacja polskiego oryginału; izraelskie wydania ocenzurowano jako niepasujące do heroicznej wersji historii. Wstęp, zawierający omówienie całości zapisków Chajki oraz jej tragiczne losy, napisał jej syn Avihu Ronen (publikujemy również recenzję jego wydanej niedawno książki prezentującej to źródło). Kolejnym materiałem nawiązującym do tematyki rocznicowej są zeznania Jürgena Stroopa złożone 19 lipca 1951 r. przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie. Przygotowująca edycję stenogramu Katarzyna Person wprowadza w szerszy kontekst toczącego się przeciwko Stroopowi postępowania sądowego i omawia zawartość dokumentacji zebranej na potrzeby procesu. Po raz pierwszy, jako że dokument ten nie był nigdy wcześniej publikowany, zostajemy skonfrontowani z autentycznymi słowami Stroopa przekazanymi bez pośredników, a co za tym idzie – bez nieuniknionych zniekształceń. Jest to dokument wstrząsający, stanowiący uzupełnienie dokumentacji dotyczącej powstania.

W kontekście rocznicy walki Żydów na uwagę zasługują również tekst autorstwa Aleksandry Bańkowskiej i Weroniki Romanik poświęcony konspiracyjnemu archiwum getta białostockiego i Mordechajowi Tenenbaumowi (sekcja „Z warsztatów badawczych”), a także artykuł Agnieszki Haski przedstawiający sylwetkę doktora Juliana Chorążyckiego, jednego z twórców konspiracji w obozie zagłady w Treblince.

Dział „Studia” zawiera sześć artykułów, których autorzy wykorzystują najróżniejsze rodzaje materiałów źródłowych. Barbara Engelking proponuje nowatorskie spojrzenie na sny jako źródło do badań nad Zagładą. Havi Dreyfus odczytuje praktycznie nieznane w Polsce narracje historyczne ortodoksyjnych Żydów dotyczące życia religijnego pod okupacją. Piotr Filipkowski pisze o archiwach historii mówionej, specyfice tych źródeł i sposobach ich interpretacji. Cztery kolejne teksty dotyczą powojennych rozliczeń ze zbrodniami nazistowskimi. Alexander Prusin omawia siedem procesów przeciwko zbrodniarzom nazistowskim (m.in. Rudolfowi Hössowi, Arthurowi Greiserowi, Amonowi Göthowi, Ludwigowi Fischerowi) toczonych przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w latach 1946–1948 oraz ich kontekst prawno-historyczny. Artykuł Jana Grabowskiego traktuje o specyfice powojennych rozliczeń w paryskiej policji w związku z uczestnictwem tej formacji w prześladowaniach Żydów. Andrew Kornbluth omawia procedury sądowe stosowane wobec osób oskarżonych o popełnienie zbrodni na Żydach. Na specjalną uwagę zasługuje opracowanie Jerome’a S. Legge’a, zawierające analizę działań podejmowanych przez przedstawicieli niemieckich Kościołów na rzecz zbrodniarzy wojennych osądzonych przez Amerykański Trybunał Wojskowy, dokonaną na podstawie odtajnionych kilkanaście lat temu akt amerykańskiego kontrwywiadu. Pewne analogie z postrzeganiem powojennych rozliczeń kolaborantów w Polsce warte są, jak sądzimy, głębszego namysłu.

W sekcji „Materiały” znajdzie czytelnik dokumenty z procesu Wilhelma Trappa, dowódcy 101 Batalionu Policji Porządkowej, toczącego się w lipcu 1948 r. w Polsce, opracowane przez Jeana-Charles’a Szurka. Zastanawia się on nad przyczynami całkowitego pominięcia w śledztwie i sentencji wyroku mordów Żydów dokonanych przez formację dowodzoną przez Trappa na Lubelszczyźnie. Na uwagę zasługuje również publikowany po raz pierwszy dziennik nastolatki z Radomska Miriam Chaszczewackiej, zamordowanej w Treblince, w opracowaniu Feliksa Tycha, który znał ją osobiście.
Szczególnej uwadze czytelnika polecamy również spór wokół książki Moniki Polit o Chaimie Rumkowskim (sekcja „Polemiki”) oraz esej Christophera R. Browninga poświęcony Raulowi Hilbergowi (dział „Wydarzenia”), którego monumentalne dzieło Zagłada Żydów europejskich ukazuje się właśnie w polskim tłumaczeniu.

Do działu „Curiosa” trafia tym razem niespełniająca kryteriów naukowych publikacja dotycząca zagadnienia pomocy udzielanej Żydom, która odegrała negatywną rolę w kontekście powstawania sejmowej inicjatywy upamiętnienia uczestników buntu w Treblince.

* * *

W zeszłym roku ubolewaliśmy nad przemilczeniem przez władze państwowe 70. rocznicy rozpoczęcia masowego mordu na Żydach polskich. W tym roku byliśmy świadkami z jednej strony instrumentalizacji i rytualizacji obchodów rocznicowych, z drugiej zaś patriotycznego wzmożenia, aż po nadużycia i manipulacje, by przywołać sprawę publikacji skandalicznego wystąpienia Krzysztofa Jasiewicza na łamach magazynu historycznego „Focus Historia” w numerze poświęconym rocznicy powstania w getcie warszawskim. Jako redakcja pisma naukowego zajmującego się Zagładą nie mogliśmy pozostać w tej sprawie obojętni. Nie zaskoczyła nas pryncypialna reakcja przedstawicieli elit intelektualnych i naukowych, którzy udzielili wsparcia naszym działaniom, zaskoczyła natomiast skala poparcia dla obskurantyzmu, również pod pretekstem obrony wolności nauki. Z przykrością odnotowaliśmy także brak głębszej refleksji ze strony redakcji pisma, które użyczyło Jasiewiczowi miejsca.

Reagowaliśmy również w kwestii popieranej przez prezydenta RP inicjatywy zlokalizowania pomnika Polaków pomagających Żydom naprzeciwko Muzeum Historii Żydów Polskich, licząc na rozpoczęcie publicznej debaty. W tej sprawie ponieśliśmy spektakularną klęskę. Niedługo po zgłoszeniu przez nas zastrzeżeń aleję przed wejściem do muzeum nazwano imieniem Ireny Sendlerowej (wniosek radnych miasta stołecznego Warszawy), a wkrótce pojawił się tam pomnik emisariusza Jana Karskiego (inicjatywa Muzeum Historii Polski), wykorzystywanego – na co zwracaliśmy uwagę we wstępie do poprzedniego numeru – w najnowszej wersji polityki historycznej do gloryfikowania polskich postaw w czasie Zagłady. Podczas odsłonięcia ławeczki Karskiego obecny był prezydent Bronisław Komorowski, który, co musimy odnotować ze smutkiem, niestety nie znalazł czasu, by pojawić się na obchodach rocznic buntów w Treblince i Sobiborze. Powróciła również sprawa budowy pomnika Sprawiedliwych obok Muzeum Historii Żydów Polskich. Skład międzynarodowego komitetu, a także fakt, że jest to obecnie inicjatywa ocalonych, zdaje się ostatecznie przesądzać sprawę. Nie jest to jedyne upamiętnienie Polaków ratujących Żydów – drugi pomnik, z inicjatywy samozwańczego Komitetu dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów, stanie przy kościele pw. Wszystkich Świętych na placu Grzybowskim, przy poparciu władz miasta i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Obserwując kolejne inicjatywy i idące z nimi w parze działania podejmowane również na arenie międzynarodowej, można odnieść wrażenie, że ratowanie Żydów było działalnością masową, popieraną, a nawet propagowaną przez Kościół katolicki, Polskie Państwo Podziemne i rząd na uchodźstwie. Mimo iż nasze możliwości w starciu z racjami politycznymi oraz metodą faktów dokonanych są niewielkie, nadal będziemy zgłaszać wątpliwości wobec tego rodzaju działań, oceniać rozmaite inicjatywy pod względem merytorycznnym, a przede wszystkim publikować wyniki kolejnych badań, gdyż okupacyjna rzeczywistość była daleko bardziej skomplikowana. 

Spis treści

• Od redakcji

In Memoriam

• Israel Gutman [Barbara Engelking]

Studia

• Barbara Engelking, Sny jako źródło do badań nad Zagładą
• Havi Dreyfus, Badania nad życiem religijnym Żydów w Polsce podczas Zagłady – główne źródła i podstawowe zagadnienia
• Piotr Filipkowski, Pozagładowe historie mówione: nagrania, archiwa, sposoby lektury
• Alexander V. Prusin, Polska Norymberga: siedem procesów przed Najwyższym Trybunałem Narodowym, 1946–1948
• Jan Grabowski, Powojenne dochodzenia policyjne we Francji, czyli próba samooczyszczenia paryskiej Prefektury Policji w latach 1944–1946
• Andrew Kornbluth, „Jest wielu Kainów pośród nas”. Polski wymiar sprawiedliwości a Zagłada, 1944–1956
• Jerome S. Legge, Jr., Opór wobec procesów w sprawie zbrodni wojennych: masakra w Malmédy, niemieckie Kościoły a kontrwywiad amerykański CIC

Rozmowy

• Z profesorem Israelem Gutmanem rozmawia Barbara Engelking

Sylwetki

• Agnieszka Haska, Julian Eliasz Chorążycki (1885–1943)

Materiały

• „Dużo trudu i dużo piękna w życiu internatu”. Z Domu Sierot Janusza Korczaka [Marta Ciesielska]
• Jan Górnicki (Ber Oszer Weisbaum), Notatki [Barbara Engelking]
• Agnieszka Witkowska-Krych, Pamiętnik Janusza Korczaka oraz wojenne źródła pochodzące z Domu Sierot. Jak przetrwały?

Z warsztatów badawczych

• Aleksandra Bańkowska, Weronika Romanik, Podziemne Archiwum Getta Białostockiego. Archiwum Mersika–Tenenbauma
• Marta Janczewska, Dokumenty urzędowo-medyczne jako źródło do badania losu warszawskich Żydów 1939–1941
• Jacek Partyka, Literackie formy graniczne (Weiss – Reznikoff – Grynberg)

Materiały rocznicowe

• Pierwszy zarys historii Żydowskiej Organizacji Bojowej [Icchak Cukierman, Powstanie i rozwój ŻOB, oprac. Dariusz Libionka]
• Pamiętniki Chajki Klinger [oprac. Avihu Ronen]
• Katarzyna Person, Mówi Jürgen Stroop. Proces likwidatora powstania w getcie warszawskim przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie

Materiały

• Pamiętnik Miriam Chaszczewackiej [oprac. Feliks Tych]
• Jean-Charles Szurek, Proces Gustava Wilhelma Trappa 6 lipca 1948 r.
• Jerzy Kochanowski, Żydowskie listy do Hansa Franka (1940): sprzeciw czy strategia przetrwania?
• Laurence Weinbaum, Epizod z biografii Dawida Wdowińskiego
• Monika Taras, Źródła autobiograficzne w zbiorach Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie

Punkty widzenia

• Tadeusz Bartoś, Szoa – nowe stworzenie. Metafizyka zła
• Grzegorz Krzywiec, O klerykalnym faszyzmie (Na marginesie Curriculum Vitae Jędrzeja Giertycha)

Polemiki

• Wokół książki Moniki Polit „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu”. Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie [Michał Głowiński, Andrea Löw, Agnieszka Żółkiewska]
• Monika Polit, W odpowiedzi recenzentkom
• Adam Puławski, Uwagi i refleksje wokół wydawnictwa edukacyjnego Zrozumieć Holokaust
• Robert Szuchta, Piotr Trojański, Jak pisać podręczniki szkolne o Zagładzie? Na marginesie recenzji książki pt. Zrozumieć Holokaust

Omówienia

• Zuzanna Schnepf-Kołacz, Włoski ogród historii. Rzym, Ferrara, Mediolan – nowe projekty na mapie żydowskich muzeów we Włoszech

Recenzje

• Marek Kaźmierczak, Auschwitz w Internecie. Przedstawienia Holokaustu w kulturze popularnej [Sławomir Buryła]
• Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe [Dariusz Libionka]
• Ewa Domańska, Historia egzystencjalna [Małgorzata Wosińska]
• Anna Ziębińska-Witek, Historia w muzeach. Studium ekspozycji Holokaustu [Jacek Leociak]
• Joshua M. Greene, Sprawiedliwość w Dachau. Opowieść o procesach nazistów [Jan Borowicz]
• Anatol Chari, Timothy Braatz, Podczłowiek. Wspomnienia członka Sonderkomanda [Jan Borowicz]
• Derek Hastings, Catholicism and the Roots of Nazism: Religious Identity and National Socialism [Grzegorz Krzywiec]
• Avihu Ronen, Nidona lechaim [Skazana na życie] [Michał Sobelman]

Wydarzenia

• Agnieszka Haska, Międzynarodowa konferencja naukowa „Być świadkiem Zagłady”(Warszawa, 22–23 kwietnia 2013 r.)
• Jerzy Giebułtowski, Dać przemówić faktom. O polskim wydaniu Zagłady Żydów europejskich Raula Hilberga
• Christopher R. Browning, Raul Hilberg
• Jerzy Kochanowski, Cisi bohaterowie („Stille Helden”)
• Renata Piątkowska, Muzeum Żydowskie i Centrum Tolerancji w Moskwie

Curiosa

• Dariusz Libionka, Uwagi o ratowaniu Żydów w „okolicach Treblinki” [recenzja: Edward Kopówka, ks. Paweł Rytel-Andrianik, Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów]

Publikacja zrealizowana przy udziale środków  Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego